Salvia officinalis, L.

 Κοινή ονομασία: Σάλβια η φαρµακευτική, ελελίσφακος ο φαρµακευτικός, φασκοµηλιά, χαµοσφακιά, µοσχακίδη, λουσφάκι, φάσκος, καυλόχορτο, σπατζιά Greek sage, Sage, Kitchen Sage, Shop Sage.

Οικογένεια: Lamiaceae

Συνώνυμα: 

Περιγραφή: Είναι πολυετής θάμνος, ύψους 30-60 εκατοστά, έντονα διακλαδιζόμενος και πολύ αρωματικός. Ο βλαστός είναι τετραγωνικός, ξυλώδης στην βάση του, πολύκλαδος και χνουδωτός. Τα φύλλα είναι λογχοειδή, γκριζοπράσινα, με τρίχες, αντίθετα, έμμισχα, και ελαφρά οδοντωτά στην άκρη. Τα άνθη εμφανίζονται σε 3-6 αραιούς σπονδύλους, στην άκρη των βλαστών σε σπειροειδή διάταξη. η στεφάνη είναι δίχειλη, µε ιώδες χρώμα. Ο καρπός είναι σχιζοκάρπιο με 4 υποσφαιρικά μερικάρπια (κάρυα), σκούρο καφέ χρώμα. Ανθίζει από τον Μάιο έως τον Ιούλιο.

Βιότοπος: Ευδοκιμεί σε ορεινά θαμνώδη μέρη, τόσο σε θερμές όσο και σε ψυχρές περιοχές, στα νησιά και ηπειρωτική Ελλάδα έως τα 1500 μέτρα.

Εξάπλωση - Καταγωγή: Φυτό της Ν. Ευρώπης στις παραμεσόγειες χώρες

Πληροφορίες: Το γένος αριθμεί 500 περίπου είδη, αλλά τα είδη της Salvia που συναντάμε στην ελληνική χλωρίδα είναι 23 από τα οποία µόνο τα 4 παρουσιάζουν εμπορικό ενδιαφέρον. Εκτός από τις χρήσεις τους σαν αρωματικό, το φυτό είναι εξαιρετικό ως φυτό κηποτεχνίας για κήπους με λίγο διαθέσιμο νερό.

Ιστορικά Στοιχεία: Το λατινικό του όνομα του γένους Salvia προέρχεται από το ρήμα «Salvare» που σημαίνει σώζω- θεραπεύω και δείχνει το ποσό πολύ εκτιμούσαν οι Ρωμαίοι το φυτό αυτό. Φυσικά ήταν πολύ γνωστό στην αρχαιότητα, όπου οι αρχαίοι Έλληνες το χρησιμοποιούσαν στα δαγκώματα των φιδιών αλλά και γενικά ως τονωτικό του μυαλού και του σώματος. Οι γυναίκες στην αρχαία Ελλάδα υποδεχόταν τους άνδρες από τον πόλεμο με ένα ρόφημα από φασκόμηλο για να "διεγείρουν" τη γονιμότητα. Ο Διοσκουρίδης το συνιστούσε για τις αιμορραγίες και για την άτακτη περίοδο. Εκτός από το Διοσκουρίδη το φασκόμηλο αναφέρεται από τον Ιπποκράτη, τον Γαληνό και τον Αέτιο.

Οι Ρωμαίοι το θεωρούσαν ιερό φυτό και φυτό της αθανασίας, μάλιστα το χρησιμοποιούσαν σε τελετές. Η συλλογή του ήταν μια ιεροτελεστία. 
Οι Άραβες θεωρούσαν ότι μπορούσε να θεραπεύσει τα πάντα. οι Κινέζοι το θεωρούν καλύτερο από το τσάι και ρωτάνε μέσω μιας παροιμίας τους «Γιατί να πεθαίνουν οι άνθρωποι όταν στον κήπο τους φυτρώνει φασκόμηλο;». 
Οι Γάλλοι το ονομάζουν ελληνικό τσάι και το χρησιμοποιούν όπως και οι υπόλοιποι Ευρωπαίοι όχι μόνο για φαρμακευτικούς αλλά και για μαγειρικούς σκοπούς.

Αναφέρεται ότι στην μεγάλη επιδημία πανούκλας που ξέσπασε στην Τουλούζη το 1630, κάποιοι κλέφτες λεηλατούσαν τα πτώματα χωρίς να κολλήσουν οι ίδιοι. Στη δίκη που ακολούθησε, αντάλλαξαν της ζωές τους με το μυστικό της ανοσοποίησης τους, το οποίο ήταν μια αλοιφή που κατασκεύασαν από φασκόμηλο, θυμάρι, λεβάντα και δεντρολίβανο. Περίπου μετά από έναν αιώνα τους μιμήθηκαν κάποιοι άλλοι κλέφτες προσθέτοντας σε αυτό το έγχυμα και σκόρδο το οποίο έμεινε γνωστό ως "λάδι των 4 κλεφτών" και χρησιμοποιήθηκε προληπτικά και σε άλλες επιδημίες μολυσματικών ασθενειών.

 Η καλλιέργεια της Salvia officinalis:

Εδαφοκλιματικές συνθήκες

Το φυτό αναπτύσσεται σε πολλές περιοχές, γεγονός που εξηγείτε από το ότι απαντάται σαν αυτοφυές σε πολλές περιοχές της ηπειρωτικής και νησιωτικής Ελλάδας και σε υψόμετρο από 0-1500 περίπου μέτρα. Αντέχει πολύ στο κρύο μέχρι -25 °C, αλλά και στις υψηλές θερμοκρασίες του καλοκαιριού. Όσον αφορά το έδαφος, προτιμά εδάφη μέτριας γονιμότητας, ασβεστούχα, ηλιόλουστα, µε καλή αποστράγγιση, µε pΗ ουδέτερο ή ελαφρώς όξινο αλλά αποδίδει καλά και σε εδάφη µε pH μέχρι 8. Μπορεί να καλλιεργηθεί σε λοφώδη εδάφη και σε οροπέδια. Ακατάλληλα θεωρούνται τα βαριά και συνεκτικά εδάφη που συγκρατούν πολλή υγρασία, καθώς επίσης και τα αμμώδη.

Πολλαπλασιασμός

Το φασκόμηλο πολλαπλασιάζεται µε σπόρο που παράγεται σε αρκετή ποσότητα και σπέρνεται σε υπαίθριο σπορείο. Η ποσότητα που χρειάζεται για τη σπορά 1 m2 είναι 8-10 gr (κάθε gr περιέχει 150 περίπου σπόρους). Εξάλλου για τη φύτευση ενός στρέμματος χωραφιού απαιτούνται 7-8 m2. Ο σπόρος πρέπει να μέχρι 3 χρόνων, γιατί μετά χάνει τη βλαστικότητά του. Η σπορά μπορεί να γίνει και απευθείας στο χωράφι είτε σε όρχους είτε σε γραμμές, µε το χέρι ή µε σπαρτικές μηχανές ακριβείας. Σε αυτές τις περιπτώσεις η ποσότητα του σπόρου που χρειάζεται για ένα στρέμμα ανέρχεται σε 300-500 gr. Η καλύτερη εποχή για τη δημιουργία του σπορείου είναι οι αρχές Αυγούστου αρκεί να ποτίζεται συχνά και να προφυλάσσεται από την υπερβολική θερμοκρασία (κάλυψη µε ξερά χόρτα ή άλλα υλικά). Ο σπόρος σπέρνεται επίσης και το φθινόπωρο (Οκτώβριο) ή την άνοιξη.

Με μοσχεύματα ετησίων συνήθως βλαστών μήκους 10-12 cm που φυτεύονται για να ριζοβολήσουν σε πολύ ελαφρύ υπόστρωμα µε μίγμα τύρφης και περλίτη 1:4, και ορμόνης ριζοβολίας IBA συγκέντρωσης 2.000 ppm με μικρή σχετική υγρασία. Η ριζοβολία ολοκληρώνεται μέσα σε 70-75 μέρες, οπότε τα μοσχεύματα είναι έτοιμα για μεταφύτευση. Θεωρείται δύσκολη μέθοδος πολλαπλασιασμού. Τέλος το φασκόμηλο μπορεί να πολλαπλασιασθεί και µε έριζες παραφυάδες, τις οποίες παίρνουμε από φυτά μεγάλης ηλικίας, τις οποίες στη συνέχεια μεταφυτεύουμε στο χωράφι.

Εγκατάσταση της φυτείας

Η προετοιμασία του εδάφους περιλαμβάνει δύο οργώματα κι ένα φρεζάρισμα, ώστε το χωράφι να διατηρηθεί καθαρό από ζιζάνια. Η καλύτερη εποχή για τη φύτευση των φυτών, είναι το φθινόπωρο (Οκτώβριο – Νοέμβριο) μετά τις πρώτες βροχές. Επίσης τα φυτά μπορούν να μεταφυτευτούν και την άνοιξη (Φεβρουάριο – Μάρτιο). Η πυκνότητα φύτευσης είναι έως 2200 φυτά το στρέμμα, καθώς τα φυτά αναπτύσσονται αρκετά (0,70-1 μέτρα μεταξύ των γραμμών και 0,50-0,60 μέτρα επί των γραμμών). Τα φυτά μπορούν να μεταφυτευτούν στο χωράφι με καπνοφυτευτικές μηχανές, αν γίνουν οι κατάλληλες ρυθμίσεις. Τα φυτά αρχίζουν να αναπτύσσονται μετά από 15-20 μέρες, ανάλογα µε τις κλιματικές συνθήκες που επικρατούν την εποχή φύτευσης και από το πόσο καλά ποντίσθηκε η νέα καλλιέργεια κατά την εγκατάστασή της. καλύτερη ανάπτυξη έχουν όταν τρεις εβδομάδες μετά τη φύτευση, γίνει ένα σκάλισμα επί της γραμμής, δίνοντας έτσι ώθηση στην ανάπτυξη των φυτών.

Λίπανση

Το φασκόμηλο δεν είναι λιπασματοβόρο φυτό, όπως άλλωστε  η πλειονότητα των φυτών της οικογένειας Lamiaceae. Οι απαιτήσεις του σε άζωτο, φώσφορο και κάλιο είναι χαμηλές γι' αυτό μπορεί να καλλιεργηθεί χωρίς λίπανση. Συνιστάται ετησίως λίπανση µε 7-8 μονάδες Ν, 8-10 μονάδες Ρ₂Ο₅ και 8-10 μονάδες Κ₂Ο σε περίπτωση συμβατικής καλλιέργειας, ή καλά χωνεμένης κοπριάς σε βιολογικές καλλιέργειες. Για τα ελληνικά δεδομένα 20-30 κιλά/στρέμμα φωσφορικής αμμωνίας, θεωρούνται ικανοποιητικά. Υψηλή αζωτούχος λίπανση έχει σαν αποτέλεσμα την αύξηση του φυλλώματος, αλλά και αντίστοιχη μείωση της περιεκτικότητας σε αιθέριο έλαιο.

Άρδευση

Γενικά το φασκόμηλο μπορεί να καλλιεργηθεί χωρίς άρδευση. Άρδευση απαιτείται µόνο κατά την εποχή εγκατάστασης των φυτών. Στην συνέχεια η καλλιέργεια αναπτύσσεται ως ξηρική χωρίς απαιτήσεις σε νερό. Σε εξαιρετικά όμως ξηρά καλοκαίρια και εφ’ όσον επιζητείται μια δεύτερη συγκομιδή το φθινόπωρο καλό είναι να μην αφήνεται το φυτό απότιστο. Πρέπει όμως να λαμβάνεται υπόψη, ότι τα ποτίσματα ευνοούν και την ανάπτυξη των ζιζανίων, αφού τα ζιζάνια αξιοποιούν το νερό καλύτερα από τα φυτά του φασκόμηλου.

Ζιζανιοκτονία

Η καταστροφή των ζιζανίων αποτελεί βασική καλλιεργητική φροντίδα. Σε βιολογική καλλιέργεια τα σκαλίσματα και τα βοτανίσματα αποτελούν τη μοναδική λύση. Σε συμβατική καλλιέργεια μπορεί να γίνει χρήση ζιζανιοκτόνων.

Εχθροί και ασθένειες

Δεν έχουν αναφερθεί εχθροί ή ασθένειες στην καλλιέργεια του φασκόμηλου, που να παρουσιάζουν οικονομικό ενδιαφέρον. Αυτό είναι άκρως ενθαρρυντικό για να προχωρήσει κανείς σε βιολογική καλλιέργεια. Το μοναδικό παράγοντα, που θα πρέπει να λάβει υπόψη κάποιος, είναι η αποφυγή της εγκατάστασης σε υγρά και βαριά εδάφη, Σε αυτή την περίπτωση παρουσιάζονται πολλές σηψηρριζίες. Η βιολογική καλλιέργεια του φασκόμηλου είναι πολύ εύκολη γιατί έχει ανάγκη από λίγη οργανική λίπανση και σπάνια απαιτεί επεμβάσεις φυτοπροστασίας.

Συγκομιδή

Συλλέγεται το υπέργειο τμήμα των φυτών, 5 εκ. πάνω από το σημείο της πρώτης διακλάδωσης του βλαστού, ώστε να υπάρχει δυνατότητα αναβλάστησης από τους οφθαλμούς της βάσης του φυτού. Οι περισσότεροι πάντως συνιστούν η κοπή να γίνεται στο στάδιο της πλήρους άνθησης όταν προορίζεται για παραγωγή αιθέριου ελαίου και λίγο πριν την άνθηση, όταν προορίζεται για παραγωγή ξηρής δρόγης. Η συλλογή γίνεται όταν οι σπόροι στο μέσο της ταξιανθίας πάρουν χρώμα καφετί. Όταν οι κλιματολογικές συνθήκες είναι ευνοϊκές και με κατάλληλες καλλιεργητικές φροντίδες (καθαρή από ζιζάνια, πότισμα σε περίοδο ξηρασίας, κλπ), η καλλιέργεια μπορεί να δώσει και δεύτερη συγκομιδή στις αρχές φθινοπώρου, από το δεύτερο έτος και μετά. Σε περίπτωση δεύτερης συγκομιδής ο καλύτερος συνδυασμός απόδοσης είναι η πρώτη συγκομιδή να γίνεται στο στάδιο της πλήρους άνθησης και να χρησιμοποιείται για παραγωγή αιθέριου ελαίου και η δεύτερη συγκομιδή, που συνήθως έχει λιγότερα άνθη, για δημιουργία ξηρής δρόγης.

Αποξήρανση

Η αποξήρανση και η συντήρηση της φασκομηλιάς δεν διαφέρει σημαντικά από τα άλλα είδη της οικογενείας Lamiaceae. Οι βλαστοί, που έχουν συλλεχθεί οδηγούνται σε ειδικά ξηραντήρια ή συσκευάζονται σε δέματα και ξηραίνονται  σε σκιερό μέρος με πολύ καλό αερισμό κρεμώντας τα ανάποδα σε θερμοκρασία μικρότερη των 40 ⁰C. Χρειάζεται τακτική ανάδευση για να διατηρηθεί το φυσικό χρώμα και να μην προκληθεί μαύρισμα. Σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να αποφεύγεται το φως και οι υψηλές θερμοκρασίες, που υποβαθμίζουν τόσο την ποιότητα όσο και την εμφάνιση του φυτού.

Αποδώσεις

Η απόδοση σε ξηρή δρόγη φύλλων, µε δύο συγκομιδές σε μια χρονιά, από φυτεία 2 ετών και άνω, μπορεί να φθάσει τα 700 κιλά/στρέμμα. Εάν οι εδαφοκλιματικές συνθήκες είναι κατάλληλες και γίνονται κάθε χρόνο οι απαραίτητες καλλιεργητικές περιποιήσεις, η διάρκεια της ζωής του φασκόμηλου ανέρχεται σε 12 – 15 χρόνια.

Αιθέριο έλαιο

Το αιθέριο έλαιο παράγεται σε αδενικές τρίχες που βρίσκονται κυρίως στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. Παραλαμβάνεται µε υδροαπόσταξη. Το περιεχόμενο αιθέριο έλαιο για την περιοχή της Ηπείρου είναι 1.0 – 2.3 % (v/w) και οι μεγαλύτερες τιμές παρατηρούνται Ιούλιο – Αύγουστο. Σε παγκόσμιο επίπεδο αναφέρεται περιεκτικότητα 0.8 – 2.5 % (v/w). Η δρόγη είναι πλούσια σε φλαβονοειδή (1–3 %). Περιέχει επίσης θουγιόνη, κινεόλη, λιναλόλη, βορνεόλη, καμφορά, σαλβένιο και πινένιο, τανίνες, τριτερπενοειδή, οιστρογόνες ουσίες, ρητίνη. Η περιεκτικότητα σε α- και β-θουγιόνη, η κινεόλη και η καμφορά, καθορίζει και την εμπορική αξία του.

Χρήσεις

Είναι φυτό αρωματικό, φαρμακευτικό και μελισσοτροφικό. Η δρόγη του χρησιμοποιείται ως αφέψημα, στη μαγειρική σαν άρτυμα, αλλά και σαν μέσο αρωματισμού και συντήρησης σε πολλά τρόφιμα. Το φυτό θεωρείται ότι έχει και εντομοαπωθητικές ιδιότητες.

Βιβλιογραφία

Σκρουμπής Β. 1985. «Αρωματικά φυτά και αιθέρια έλαια». Εκδόσεις Γιαχούδη – Γιαπούλη. Θεσσαλονίκη.

Σκρουμπής Β. 1998. «Αρωματικά, φαρμακευτικά και μελισσοτροφικά φυτά της Ελλάδας». Αγρότυπος. Αθήνα.

Κουτσός Θ.Β. 2006. «Αρωματικά και Φαρμακευτικά Φυτά. Βοτανική ταξινόμηση, Οικολογία, Καλλιεργητικές οδηγίες, Χρήσεις». Εκδόσεις ΖΗΤΗ, Αθήνα 

Μαλούπα Ε., Γρηγοριάδου Κ., Λάζαρη ∆., Κρίγκας Ν. 2013. «Καλλιέργεια, μεταποίηση και διασφάλιση ποιότητας των ελληνικών αρωματικών φαρμακευτικών φυτών. Βασικές αρχές καθετοποιημένης παραγωγής». ΓΕΩΤ.Ε.Ε. Παράρτημα Ανατ. Μακεδονίας. Καβάλα.